زکات فطره چیست؟ زکاۀ المال چیست؟
یکی از متغیرهای اقتصاد اسلامی، زکات است که به دو قسم کلی؛ زکات اموال و زکات ابدان (فطره) تقسیم می‌شود. زکات اموال، نسبت معینی است که براساس شرایط عنوان‌شده در فقه بر اموال خاصی لازم می‌شود. اما زکات ابدان که به مثابه مالیات مقطوع است، با تحقق شرایط عمومی تکلیف مانند: بلوغ، عقل، حریت، عدم بیهوشی در هنگام حلول ماه شوال و غنا، بر سرپرست خانوار یک‌بار در سال (در روز عید فطر) واجب می‌شود.
گرچه براساس فتواهای فقیهان در تمام فرقه‌های اسلامی مصارف زکات فطره و زکات اموال یکسان و همان هشت صنف کلی است که در قرآن کریم بیان شده است:
«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَهً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ» (توبه (۹)، ۶۰).اما روایت‌ها بر پرداخت آن به فقیران تأکید دارد.
مقاله ای در باب زکات فطره
مقاله در صدد است تا در ابتدا به بیان اهمیت و علل یا حکمت تشریع این زکات بپردازد. سپس شرایط فقهی وجوب آن را نقل کرده تا از این روش بتواند راهی را برای محاسبه مقدار بالقوه آن در سطح خانوار و در سطح ملی جست‌وجو کند. از آنجا که بُعد خانوار و غنا از شرایط اساسی وجوب این زکات است.
با توجه به اطلاعات موجود بودجه خانوار برای سال‌های ۱۳۸۵ ـ ۱۳۷۰ در سطح کشور اطلاعات مربوط به بُعد خانوار جمع‌آوری و با توجه به مطالعه‌هایی که درباره تعیین خط فقر انجام پذیرفته، دهک‌های درآمدی (هزینه‌ای) مشمول این واجب مشخص می‌شوند. از آنجا که به علل گوناگون، آمار مربوط به مقدارهای مصرفی کالاهای خوراکی با کدهای پنج رقمی برای خانوارها برای دو سال ۱۳۷۴ و ۱۳۸۳ به‌وسیله مرکز آمار ایران منتشر نشد، از دوره مطالعه کنار گذاشته شد.
مقدار پرداختی فطره
مقدار پرداختی این واجب یک صاع (به‌طور تقریب سه کیلوگرم) مواد غذایی به ازای هر نفر در خانوار است که در ایران به‌طور عمده گندم و برنج برای پرداخت آن متعارف است.
بنابراین با توجه به قیمت این‌دو کالا در هر سال، معادل ریالی آن برای هر خانوار در هر دهک هزینه‌ای در جامعه‌های روستایی و شهری مورد محاسبه قرار می‌گیرد و سرانجام با توجه به جمعیت کشور در هر سال و تعداد خانوارهای ساکن در شهر و روستا، مقدار ریالی آن در سطح ملی برای جوامع شهری و روستایی محاسبه شده است.
مقدار بالقوه آن در سطح کشور از جمع آنها ارایه می‌شود. امید است نوشتار حاضر بتواند گامی در جهت غنای ادبیات اقتصاد اسلامی برداشته و برنامه‌ریزان جامعه که متکفل احیای زکات هستند را در جهت برنامهریزی برای این مهم یاری کند.
اهمیت موضوع فطره
از مطالب ضرور در مطالعه‌های مربوط به اقتصاد اسلامی توجه به کارهای کمی درباره متغیرهای آن است زیرا مطالعه‌های تجربی افزون بر کمک به کاربردی‌کردن اقتصاد اسلامی، برنامهریزی آن را نیز آسان‌تر می‌کند.
در ضمن این نوع مطالعه‌ها وضعیت موجود را برای وصول به وضعیت مطلوب به مسؤولان نشان می‌دهد و سرانجام این نوع مطالعه‌ها مکمل مطالعه‌های نظری در حوزه اقتصاد اسلامی است. در این جهت نوشتار حاضر می‌کوشد تا با روشی ابداعی به برآورد کمی یکی از متغیرهای اقتصاد اسلامی یعنی زکات فطره در سطح ایران برای دوره زمانی ۸۵ ـ ۱۳۷۰ بپردازد تا از این راه اطلاعات کمی به نهادهایی که متکفل احیای این واجب دینی ـ در جهت جمع‌آوری و توزیع ـ آن هستند ارایه کند ضمن اینکه برنامه‌ریزان اقتصادی نیز براساس آن بتوانند آن را در تصمیم‌سازی خود به‌کار گیرند.
روش تحقیق و مروری بر ادبیات موضوع
این مطالعه بر دو روش کتابخانه‌ای و آماری مبتنی است. در مرحله نخست به منظور اطلاع از شرایط وجوب آن به بحث‌های نظری پرداخته می‌شود که در قالب آن اهمیت زکات فطره از دید ادله دینی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. سپس بحث‌های فقهی آن از دید فقیهان شیعه به‌ویژه فقیهان معاصر طرح می‌شود.تا از این رهگذر ضمن برشمردن شرایط فقهی بتوان آن را در چارچوبی قابل برآورد درآورد.
رآورد مبلغ ریالی زکات فطره
مرحله دوم که به برآورد مبلغ ریالی زکات فطره می‌پردازد به شناسایی دهک‌های فقیر و غنی و همچنین تعداد افراد تحت تکفل در هر خانوار، مواد غذایی غالب در هر دهک و قیمت مواد غذایی در مبلغ پرداختی زکات فطره می‌پردازد. در سطح ملی افزون بر موردهای طرح‌شده، جمعیت کشور در سطح شهر و روستا برای هر دهک درآمدی در محاسبه‌های مربوطه از جمله عامل‌های اصلی است. بنابراین مقاله به محاسبه مقدارهای آنها می‌پردازد. در این مرحله مطالعه بیشتر بر داده‌های آماری بودجه خانوار شهری و روستایی و همچنین آمار جمعیت و بُعد خانوار برای دوره مطالعاتی متکی است.
اهمیت، شرایط وجوب فطره
تمام جوامع روایی فرق و مذهب اسلامی به بحث‌هایی در باب اهمیت، شرایط وجوب، مقدار وجوب و مصارف زکاۀ المال فطره پرداختند و تمام کتاب‌های فقهی نیز به استخراج احکام مربوط به این نوع زکات صفحاتی را اختصاص دادند در دهه‌های اخیر که کتاب‌هایی با نگاهی متعارف به بحث‌های اقتصاد اسلام پرداختند؛
به‌صورت اجمال و در قالب یکی از منابع درآمد دولت اسلامی یا یکی از ابزارهای رفع فقر در اقتصاد یا به‌صورت یکی از انواع مالیات‌ها به آن پرداخته شد اما نویسنده در زمینه مطالعه‌های تجربی مربوط به زکات فطره فقط به دو اثر برخورد کرده است.
اثر نخست مربوط به اقتصاددان معروف منذر قحف است که در کتاب خود با عنوان «Calculation of Zakat for Muslims in North America» ضمن طرح بحث‌های فقهی مربوط به زکات از دیدگاه فقیهان اهل سنت، با روش پرسش‌نامه‌ای به محاسبه مقدار زکات در منطقه مطالعاتی (اعم از زکات مالی و زکات فطره) پرداخته است که متاسفانه برای اینجانب دسترسی به این اثر امکان‌پذیر نشد.
ادامه در انجام پایان نامه دکتر تحقیق